نقد فیلم Dune

منجی مفهومی دینی در ادبیات مذهبی ادیان جهان است. مفهومی که در آن از ظهور فردی برگزیده خبر می‌دهد که با آمدنش و شکست تاریکی، سرانجام روشنایی بر جهان حکم فرما می‌شود. تل ماسه درباره همین مفهوم منجی است؛ منجی که مردمان سیاره‌ای صحرانشین از آن با نام لسان الغیب یا مهدی یاد می‌کنند. با ما همراه باشید با نقد فیلم تل ماسه.

اگر با فضای داستانی مجموعه « Star Wars» آشنا باشید، فیلم تل ماسه برای شما یاد آور همان داستان جنگ ستارگان است. فیلمی که در سال 1977 منتشر شد و به گمان عده‌ای نه یک داستان اورجینال بلکه اقتباسی از رمان مشهور « Dune» نوشته « Frank Herbert» است. رمانی که در سال 1965 و دوازده سال قبل از انتشار اولین قسمت جنگ ستارگان منتشر گردید.

فیلم تل ماسه

فرانک هربرت که او را جزو مهم‌ترین نویسندگان ژانر علمی تخیلی در زیرگونه داستان‌های فضایی می‌شناسند، در رمانش خبر از جنگی بزرگ و ظهور منجی می‌دهد. او که با رمان بسیار موفق تل ماسه توانست شهرت بسیار زیادی کسب کند، در این اثر تلاش می‌کند تا فضای داستانی خود را بر مبنای اسطوره‌شناسی و مذهب ادیان شرقی بنا کند.

ادیانی که اعتقاد به ظهور منجی دارند که هدفش نجات بشریت است. همچون ساکنان صحرا نشین درون فیلم که در انتظار قهرمان خود هستند. هرچند که مفهوم منجی در رمان هربرت برای اولین بار ارائه نشده است. این مفهوم را می‌توان در بسیاری از رمان‌های مشهور جهان دید، اما در عصر حاضر شاید رمان « The Lord of the Rings» نوشته « Tolkien» بهترین مثال برای این مفهوم باشد.

منجی که تاثیر آن را بر آثار سینمایی زیادی همچون فیلم « Star Wars»، «The Matrix» و «Harry Potter and the Philosopher's Stone» دیده‌ایم. آثاری که همگی خبر از ظهور منجی می‌دهند اما با این تفاوت که فضای داستانی آن‌ها بسیار غربی است. برخلاف فیلم و رمان « Dune» که فضای داستانی خود را بر محوریت جهان شرق می‌گذارد.

از بلید رانر تا تل ماسه

همراه با این مقدمه می‌توان وارد بحث نقد فیلم تل ماسه شد. اثری که آن را کارگردان خوش نام سینمای آمریکا « Denis Villeneuve» ساخته است. کارگردان 54 ساله‌ای که نگاهی به کارنامه کاری او نشان می‌دهد، علاقه زیادی به داستان‌های علمی تخیلی به خصوص در زیر ژانر فضایی دارد؛ فیلم‌هایی همچون « Arrival» و « Blade Runner 2049».

دنی ویلنوو در فیلم خود تلاش کرده است وفاداری‌اش را به رمان حفظ کند. رمانی که در سال 1984 نیز یکبار نسخه‌ای سینمایی از آن ساخته شده است. فیلمی به کارگردانی « David Lynch» مشهور که اثر « Mulholland Drive» آن در خاطر بسیاری از علاقمندان به سینما قرار دارد. حال بعد از گذشت 28 سال بار دیگر این رمان با اقتباسی از کارگردانی متفاوت راهی پرده نقره‌ای سینما شده است.

سفر در فضا

همان گونه که گفته شد فیلم در زیر ژانر علمی تخیلی و با موضوع سفرهای فضایی ساخته شده است. فیلمی که اگر آن را در مقابل جنگ ستارگان « George Lucas» قرار دهیم متوجه خواهیم شد که هر اندازه که اثر لوکاس فضایی غربی دارد، فیلم تل ماسه فضایی شرقی را به مخاطب خود ارائه می‌کند. اما نقطه تشابه هر دو فیلم‌ها استفاده از فرمول سفر قهرمان است.

سفر قهرمان الگویی است که مجموعه جنگ ستارگان از آن برای پیش برد داستان خود بهره برد. مجموعه‌ای که در نه قسمت داستان سفر قهرمان خود را از لحظه آغاز ماجراجویی‌اش تا لحظه مرگ به مخاطب خود نشان می‌دهد. قهرمانی که وظیفه دارد بر تاریکی پیروز شود و ملت خود را نیز رهبری کند. قهرمانی با الطافی خاص که او را از دیگران برتر می‌کند.

تل ماسه اثری با حال و هوای خاورمیانه‌ای

فیلم تل ماسه نیز دقیقا از همین الگو برای روایت داستان خود بهره می‌برد. هرچند که این فیلم به احتمال بسیار بالا تنها قسمت اول از چندگانه‌ای همچون جنگ ستارگان خواهد بود. قسمت اولی که تمام تلاش خود را می‌کند تا پیش درآمدی بر داستان قهرمان فیلم با بازی « Timothée Chalamet» باشد. قهرمانی که وظیفه دارد مردمان سیاره آراکیس را هدایت کند.

اولین نکته پر رنگ در فیلم تل ماسه استفاده از عناصر شرقی به خصوص خاورمیانه‌ای در فیلمش است. عناصری همچون وجود صحرا و مردمان تیره پوست همچون اعراب ساکن در خاورمیانه بخشی از نمادسازی است که در فیلم شاهد آن خواهیم بود. اما عنصر اصلی استفاده از نام مهدی یا لسان‌الغیب برای شخصیت اصلی فیلم است.

مهدی موعود

لسان‌الغیب لقبی است که به خواجه حافظ شیرازی تعلق دارد. لقبی که به معنای زبان عالم نهان یا کسی که اسرار نهان و پنهانی می‌گوید، است. زیرا به اعتقاد بسیاری حافظ و شعرهایش را می‌توان هم‌تراز با متون مقدس قرار داد و این نشان از شان حافظ است. استفاده از این لقب برای شخصیت اصلی بی ربط به قدرت آینده‌نگری پاول اتردایس نیست.

قدرت پیشگویی که به نوعی می‌توان آن را همچون یک الهام الهی یا وحی در نظر گرفت. زیرا او فرد برگزیده‌ای است که سالیان درازی گروهی از راهبان مخفی در آرزوی به دنیا آمدنش بودند. راهبانی که مادر پاول نیز متعلق به این فرقه عجیب است. فرقه‌ای که نمود واقعی آن را نیز می‌توان با کمی تجسس در منطقه خاورمیانه و فلسطین یافت.

منجی واقعی یا دروغین

قهرمانی که همچون داستان نجات قوم بنی اسرائیل وظیفه‌ای شبیه به حضرت موسی دارد که قوم برگزیده را از ظلم رها سازد. فیلم از این نظر بسیار شبیه به داستان حضور موسی و برادرش است. تنها تفاوت آن است که در فیلم ما شاهد حضور مادر پاول در نقش یاور و همراه او هستیم تا سرنوشتش را در صحرا رقم بزند. سرنوشتی که نه تنها الهی نیست بلکه بیشتر شبیه به فریب افکار عمومی است.

زیرا در فیلم پاول در دیالوگی به این نکته اشاره می‌کند که او لسان‌الغیب نیست. این لقب در واقع حاصل کار چندین ساله فرقه‌ای مخفی است که افکار عمومی مردمان سرزمین آراکیس را فریب داده‌اند. فریبی که باعث شده آن‌ها به منجی دروغینی که پاول است اعتقاد پیدا کنند. هرچند که این دروغ تبدیل به حقیقت می‌گردد، زیرا با وجود این فریب اما پاول به واقع دارای قدرت است و هرچند دروغین اما می‌تواند منجی مردم آراکیس باشد.

تل ماسه اثری مذهبی با موسیقی هانس زیمر

وجود همین عناصر در فیلم است که اثر را تبدیل به اثری مذهبی و حماسی همچون فیلم « Kingdom of Heaven» می‌کند. اثری که در آن جنگ میان دو طرف بیشتر شبیه به جنگی مذهبی و نشات گرفته از دین است تا جنگی برای تصاحب قدرت. پس تل ماسه را می‌توان فیلم مذهبی دانست که قالبی فضایی به خود گرفته است.

حماسه‌ای که با موسیقی قدرتمند «Hans Zimmer» همراه شده تا شما را در دل صحرا به پیش ببرد. اما این پیشروی در فیلم کمی خسته کننده خواهد بود، زیرا فیلم در قسمت اول خود داستانی را برای مخاطب تعریف نمی‌کند، یا حداقل کم تعریف می‌کند. در واقع دنی ویلنوو قسمت اول خود را خالی از درام ساخته و تمرکز خود به طور کامل بر معرفی قهرمان فیلمش قرار داده است.

شخصیتی خالی از درام

گویی که فیلم تل ماسه نه داستان سفر قهرمان بلکه داستان معرفی قهرمان خواهد بود تا شما بیشترین حد همذات‌پنداری را با شخصیت اصلی فیلم داشته باشید. نکته‌ای که باعث می‌شود مخاطب تا نیمه فیلم جذب این تلاش برای شخصیت‌پردازی شخصیت‌هایی با بازی « Rebecca Ferguson»، « Oscar Isaac» و « Timothée Chalamet» شود.

اما در نیمه دوم فیلم همین شخصیت‌پردازی باعث کش آمدن زمان اثر می‌شود. که شاید اگر آن را در قیاس با زمان کلی قصه‌گویی مجموعه تل ماسه در نظر بگیریم، نقطه منفی در نظر نیاید اما در مقطع فعلی که خبری از ادامه ساخت این فیلم نیست می‌توان آن را نقطه ضعف اثر دانست.

فیلم تل ماسه اثری نه هیجان‌انگیز بلکه درامی حماسی گونه است که همچون مجموعه جنگ ستارگان قصه خود را بر بستری سفرهای فضایی به مخاطب ارائه می‌کند. فیلمی که به دنبال ارائه منجی است که بسیاری از مردمان جهان به آمدنش اعتقاد دارند. اما منجی که فیلم آن را به تصویر می‌کشد آن منجی که ما از آن خبر داریم نیست. با تشکر از همراهی شما در نقد فیلم تل ماسه.