عناوین احترامی در زبان ژاپنی
گفتار احترام‌آمیز در ژاپنی ( keigo ، 敬語)
زبان ژاپنی شامل عناوین احترامی و بخش‌های زیادی است که نشانگر احترام است، و بکار بردن آنها در بسیاری از موقعیت‌های اجتماعی ضروری است. عناوین احترامی در ژاپنی می‌تواند نشانگر فاصله اجتماعی و طبقاتی باشد، یا برای بیان صمیمت یا نزدیکی رده اجتماعی به کار رود.
سیستم احترام گزاری در ژاپنی بسیار گسترده، و بسیار شبیه به زبان کره‌ای و تا حدی شبیه چینی است. که شامل واژگان (زیباسازی کلمات) و دستور زبان میشود. در این جا به علت اینکه کلمات و اسامی در فیلم ها بیشتر به چشم می‌آیند، به طور کلی به زیباسازی کلمات (bikago ، 美化語 ، "سخن زیبا" یا gago ، 雅語 ، "سخن گیرا") در دو دسته پسوندها (عناوین) و پیشوندها می‌پردازیم.
پسوندها
زبان ژاپنی از تعداد عناوین احترامی زیادی مانند «سان» در «تارو-سان» برای اشاره به دیگران استفاده می‌کند. این عناوین خنثی هستند (یعنی برای زن و مرد می‌تواند به کار گرفته شود) اما در بعضی موارد برای مرد یا زن کاربرد بشتری دارند («کُن» در اصل برای مرد و «چان» در اصل برای زن به کار می‌رود). همچنین این عناوین هم به نام و هم نام خانوادگی اضافه می‌شوند. استفاده از این عناوین اغلب الزامی است و به کار نبردن یا اشتباه به کار بردن آن نشان بی حرمتی یا چاپلوسی است. اما در برخی مواقع می‌تواند حذف شود یا نباید استفاده شود (به کاربرد نگاه کنید)
کاربرد
هرچند عناوین احترامی بخشی از دستور زبان ژاپنی نیست، اما بخشی اساسی در زبان‌شناسی اجتماعی به شمار می‌رود، و استفاده درست آن برای گفتار مناسب الزامی است. به طور شاخص، بکار بردن عنوان برای خویشتن، یا حذف یک عنوان به هنگام ضرورت، یک اشتباه جدی و نشان از خود بزرگ بینی یا ناشیگری است.
عنوان احترامی عموما برای اشاره به مخاطب یا به یک سوم شخص به کار می‌رود. با این حال گاهی از سوی افراد مافوق در هنگام اشاره به افراد داخل گروهشان، و در نوشتار رسمی استفاده نمی‌شود. همچنین در اشاره به خود، مگر در بعضی موارد استثنا، بکار نمی رود.
حذف عنوان احترامی به هنگام اشاره به مخاطب، که به 呼び捨て) yobisute) شناخته میشود، در صورت اجازه دادن از طرف آن شخص، نشان از محبت زیاد بین آن اشخاص است. این مورد بیشتر در بین همسران، مخاطب قرار دادن کوچکتران خانواده، افراد پایین رتبه در یک گروه (مانند اشاره کردن یک معلم به یک دانش آموز در گذشته)، و دوستان بسیار نزدیک، دیده میشود. در بین هم‌تیمی‌های ورزشی و هم کلاسی‌های یک رده و هم سن نیز می‌توان نام خانوداگی را بدون عنوان احترامی بکار برد. با این حال، در نسل‌های جدید (از 1970 به بعد) به صورت غیر رسمی و برای آشنایان معمولی نیز ترجیح می‌دهند این عناوین را بکار نبرند.
به هنگام اشاره به سوم شخص نیز از عناوین احترامی استفاده میشود، به جز در موارد اشاره به عضوی از خانواده به هنگام سخن گفتن با شخصی غیر عضو خانواده، یا اشاره به عضوی از یک شرکت به هنگام سخن گفتن با شخصی غیر عضو آن شرکت، که به آن قاعده 内-外) uchi-soto : داخل-خارج) گفته میشود.
عناوین احترامی با اول شخص، مگر در حالت متکبرانه (ore-sama: جنابِ من)، بانمک بودن (chan-)، یا به هنگام سخن گفتن با کودکان برای آموزش صحبت کردن، استفاده نمی‌شود.
عناوین پر کاربرد
San ، さん ، سان
سان (さん ، San) (هان (はん ، Han) در لهجه Kansai)، برگرفته از ساما (sama)، پرکاربردترین عنوان احترامی است، و عموما جهت احترام به هم‌ردیفان در هر سنی به کار می‌رود. هرچند در انگلیسی عموما معادل "Mr"، "Miss" ، "Mrs" ، یا "Ms" در نظر گرفته میشود، اما به طور کلی چه در حالت رسمی و چه غیر رسمی به نام افزوده میشود. (در فارسی می‌توان "آقا" یا "خانم" معنی نمود). در کنار افزودن به اسامی می‌تواند در حالتهای دیگری نیز استفاده شود.
San می‌تواند با ترکیب نام مکان‌ها نیز استفاده شود؛ مانند honya-san (کتاب فروشی + سان) به معنی کتاب‌فروش (کتاب‌فروشی دار) یا nikuya-san (قصابی + سان) به معنی قصاب (قصابی دار).
گاهی نیز ممکن است san در کنار اسم یک شرکت آورده شود. به عنوان مثال اگر اسم یک شرکت Kojinma Denki باشد، شرکتی دیگر آن را Kojima Denki-san صدا می‌زند. همچنین بر روی نقشه‌ها و کارت‌های تبلیغاتی نیز اسم شرکت‌ها به همران san آورده میشود.
از san می‌توان در کنار نام حیوانات و اشیاء نیز استفاده کرد، مانند usagi-san به معنی "آقا/خانم خرگوشه". که در این حالت گفتار بچه‌گانه در نظر گرفته میشود و از آن در گفتار رسمی پرهیز میشود.
در برخی وبسایتهای بازی و شبکه‌های اجتماعی san را با 3 نمایش می‌دهند. مانند Taro3 بجای Taro-san. علت آن این است که عدد سه (三) در ژاپنی به همان صورت san تلفظ میشود.
Sama ، さま ، ساما
さま/様) Sama) در واقع همان san در حالت محترمانه‌تر است. از sama عموما برای اشاره به افرادی که رده بسیار بالاتری نسبت به گوینده دارند استفاده میشود. همچنین در حالت اشاره به میهمان یا مشتری و گاهی نسبت به افرادی که شخص علاقه فراوانی به آنها دارد از sama استفاده میشود.
استفاده از این پسوند به صورت اول شخص، نشان از تکبّر بسیار بالاست (ore-sama: والا مقامِ من). مرسوم است که از sama در کنار نام گیرنده یک بسته یا نامه نیز استفاده میشود. از sama برای اشاره به خدایان شینتو مانند kami-sama نیز استفاده میشود.
Kun ، くん ، کُن
くん/君) Kun) در هنگام اشاره به بالادستی‌ها از طرف پایین‌دستی‌ها، یا توسط هر کسی به هنگام اشاره به پسران جوان یا خردسال، یا در میان دوستان پسر، استفاده میشود. همچنین از سوی اشخاص مؤنث به هنگام اشاره یه مردی که به او وابستگی عاطفی دارند یا مدت زیادی او را می‌شناخته‌اند، بکار می‌رود. هرچند kun عموما برای پسرها استفاده میشود، اما قاعده صد در صدی نیست. برای مثال kun می‌تواند برای اشاره به دوست صمیمی یا عضو خانواده از هر جنسیتی استفاده شود. همچنین در شرکتهای تجاری ممکن است کارمندان زن جوان از طرف مردان بالادست مسن‌تر با kun مورد خطاب قرار گیرند. همچنین معلمان مرد می‌توانند دانش آموزان دختر را این چنین صدا بزنند.
در مجلس ملّی ژاپن، رئسا از kun برای اشاره به اعضا و وزرا استفاده می‌کنند. مگر اینکه رئیس زن باشد که در این صورت از san استفاده می‌کند. (مانند زمانی که تاکاکو دائو رئیس مجلس ملّی ژاپن بود)
Chan ، ちゃん ، چان
ちゃん) Chan) یک پسوند تصغیری است، و نشان دهنده محبوب بودن آن شخص نزد گوینده. مشابه "جان" در فارسی است. در حالت معمول از chan برای خردسالان، کودکان، پدر/مادر بزرگ، و نوجوانان استفاده میشود. همچنین ممکن است برای حیوانات بامزه، عشّاق، دوستان نزدیک، و بانوان جوان یا در بین دوستان استفاده شود. بکار بردن chan در کنار نام خانوداگی نشان از تحقیر و نوعی گستاخی است.
به طور سنتی گاهی زنان در حالت اول شخص، بجای بکار بردن ضمیر اول شخص، خود را با chan به صورت سوم شخص مخاطب قرار می‌دهند. که حالتی بچه‌گانه دارد. همچنین بسیار معمول است که اگر اسم زنی به پسوند ko ختم شود، به هنگام افزودن chan آن پسوند حذف می‌گردد.
Tan ، たん ، تان
たん) Tan) حالت بچه‌گانه chan است. اگر توسط بزرگسالان برای غیر کودک بکار رود، طعنه و کنایه زدن را می‌رساند.
Bō ، ぼう ، بُو
ぼう/坊) Bō) همانند chan است، اما منحصرا برای پسران بکار برده میشود.
Senpai ، せんぱい ، سِمپای / kōhai ، こうはい ، کُوهای / gakusei ، がくせい ، گاکُسِی
せんぱい/先輩) Senpai) برای اشاره به آموزش بینان ارشد در مدرسه، مدرسه رزمی (دوجو)، یا باشگاه ورزشی بکار می‌رود. به این ترتیب در مدرسه دانش‌آموزانِ پایه‌های بالاتر senpai هستند. اما معلمان senpai نیستند. همچنین به همکلاسان و سال-پائینی‌ها نیز senpai گفته نمی‌شود، به آنها gakusei یا kōhai گفته میشود. در یک شرکت تجاری نیز به همکاران باتجربه‌تر senpai گفته می‌شوند، اما به رئیس senpai گفته نمی‌شود. همانند کلمه دکتر، senpai همراه با کلمه دیگر یا به تنهایی می‌تواند استفاده شود. بر طبق قواعد دگرگونی صدا در زبان ژاپنی، هرچند این واژه به صورت senpai با n نوشته میشود، به صورت sempai (سِمپای) تلفظ می‌گردد.
こうはい/後輩) kōhai) مخالف senpai و به معنی سال‌پایینی است. اما معمولا برای عنوان احترامی بکار نمی‌رود و بجای آن از kun استفاده میشود. gakusei نیز به معنی دانش آموز است و معمولا برای عنوان احترامی بکار نمی‌رود.
Sensei ، せんせい ، سِن‌سِی / hakase ، ハカセ ، هاکاسِه
せんせい/先生) Sensei) (در لغت به معنی "پیشتر زاده شده") به منظور اشاره به معلمها، دکترها، سیاستمداران، وکلا، و دیگر شخصیت‌های رسمی بکار می‌رود. از این عنوان برای ادای احترام به کسی که به سطحی خاص از مهارت یا استادی در یک هنر رسیده باشد، همچنین در مورد نویسندگان، شاعران، نقاشان، و دیگر هنرمندان استفاده میشود. در هنرهای رزمی ژاپنی، معمولا از sensei برای شخصی که در راس آن مدرسه رزمی (دوجو) قرار دارد استفاده میشود. همانند senpai از این واژه می‌توان همراه با کلمه دیگر و هم به صورت جداگانه استفاده کرد. از این کلمه عموما برای اشاره به شخصی که تحصیلات دانشگاهی بالایی دارد استفاده نمی‌شود، بلکه از ハカセ/博士) hakase) (در لغت "دانا" اما معنی نزدیک به "استاد/پروفسور" دارد) استفاده میشود.
sensei ممکن است به صورت چاپلوسانه بکار رود، همچنین ممکن است به طعنه برای تمسخر کسی که این چنین چاپلوسی می‌کند بکار رود.
iemoto ، 家元 ، اییه‌مُوتُو
家元) iemoto) حالت رسمی‌تر sensei است که در مورد اشخاص برجسته در وقایع تاریخی مانند مراسم چای یا خوشنویسی به کار می‌رود.
Shi ، し ، شی
し/氏) Shi) در نوشته رسمی، یا در صحبت بسیار رسمی، برای اشاره به کسی که گوینده آشنایی با وی ندارد، و معمولا برای شخصی که به وسیله آثارش شناخته شده است اما گوینده او را ملاقات نکرده است بکار می‌رود. معمولا در نوشته‌های علمی و اسناد قانونی نیز از shi استفاده میشود. هرگاه نام شخصی با shi آورده شود، پس از آن تا زمانی که تنها همان یک شخص وجود داشته باشد، می‌توان از shi به تنهایی برای اشاره به او استفاده کرد.
دیگر عناوین
عناوین کاری
معمولا برای اشخاص از عنوان شغلی به جای عنوان احترامی استفاده میشود. برای مثال اگر یک ورزشکار (senshu) نامش Ichiro باشد، او را معمولا بجای "Ichiro-san" با "Ichiro-senshu" صدا می‌زنند، یا یک استاد نجّار (tōryō) به نام Suzuki را با "Suzuki-tōryō" صدا می‌زنند.
در درون شرکتهای تجاری برای اشاره به اعضا از رده شغلی + san استفاده میشود. به عنوان مثل افراد درون شرکت به رئیس (shachō) شرکت shachō-san می‌گویند. اما به هنگام صحبت در مورد اعضای شرکت با دیگران (مثلا یک مشتری) از عنوان شغلی + نام شخص استفاده میشود. برای مثال اگر رئیس بخش (buchō) نامش Suzuki باشد، Suzuki-buchō صدا زده میشود.
مجرمان و محکومان
در گذشته محکومین و مضنونین را بدون هیچ عنوانی خطاب می‌کردند، اما امروزه با سه عنوان yōgisha (مضنون/容疑者) و hikoku (متهم/被告) یا jukeisha (مجرم/受刑者) خطاب می‌شوند.
Tono ، との ، دونو
との/殿) Tono) ("دونو" تلفظ میشود) هرگاه با اسمی همراه شود، تقریبا معنی "قربان" می‌دهد و بیانگر یک حالت اشرافی نیست، و از لحاظ احترام بین san و sama قرار می‌گیرد. این کلمه در محاوره کاربرد زیادی ندارد و بیشتر در مکاتبات تجاری، اهدای جوایز، و در مراسم چای (chanoyu) استفاده میشود. استفاده از این عنوان به این معنی است که مخاطب هم مرتبه گوینده است، اما گوینده احترام بیشتری برای او قائل است.
این واژه در محاوره بیشتر به عنوان شوخی و به منظور مبالغه در سن فرد، استفاده میشود. همچنین کاربرد آن در "انیمه/مانگا" نیز و به خصوص در انیمه/مانگای شونن معمول است.
Ue ، 上 ، یوؤه
上) Ue) در لغت به معنی "بالا" است، و نشانگر سطح بالای احترام است. با اینکه امروزه کاربر زیادی ندارد، در گذشته در ساختارهایی مانند chichi-ue و haha-ue به ترتیب به معنی پدر و مادر استفاده می‌شده است. همچنین در رسیدهای پرداختی اگر نیاز به نام پرداخت کننده نباشد، به صورت ue-sama پر میشود.
عناوین سلطنتی
• 陛下) Heika) : مقام سلطنتی حاکمیتی مانند "اعلی/علیا حضرت" در فارسی. برای مثال Tennō Heika به معنی "اعلی حضرت امپراتور" و Kōgō Heika به معنی "علیا حضرت ملکه" است.
• 殿下) Denka) : مقام سلطنتی غیر حاکمیتی مانند "والا حضرت" در فارسی. برای مثال Suwēden Ōkoku, Vikutoria Ōtaishi Denka به معنی "والا حضرت، شاهدخت ویکتوریا از پادشاهی سوئد" است.
• 妃殿下) Hidenka) : برای همسر شاهزاده بکار می‌رود.
• 妃殿下) Kakka) : به معنی "جناب عالی" است و در مورد حاکمان بخش‌ها، وزرا، سفراء و دیگر مسئولین رده بالا بکار می‌رود. به صورت جداگانه یا همراه اسم نیز بکار می‌رود.
• 大統領) Daitōryō) : به معنی "رئیس جمهور" است و برای هر کشوری بکار می‌رود.
عناوین احترامی در خانواده
در ژاپنی شیوه اشاره به عضوی از خانواده، بسته به این که مخاطب عضو خانواده باشد یا نباشد متفاوت است. در حالتی که مخاطب عضو خانواده نباشد از کلمات توصیفی مانند 母) haha) به معنی "مادر" و 兄) ani) به معنی "برادر بزرگتر" استفاده میشود. در حالی که اگر مخاطب عضو خانواده باشد از عنوان احترامی san استفاده میشود و در این حالت "مادر" به お母さん) okāsan) و "برادر بزرگتر" به お兄さん) onīsan) تبدیل میشود. بجای پسوند san می‌توان از sama و chan به ترتیب به منظور احترام یا صمیمیت بیشتر استفاده کرد.
قاعده عمومی این است که اعضای کوچکتر بزرگترها را با عنوان احترامی و بزرگترها کوچکترها را بدون عنوان صدا می‌زنند.
• 妃殿下) Otōsan) : "پدر"، حالت توصیفی آن 父) chichi) است.
---- • 叔父さん／小父さん／伯父さん) Ojisan): "عمو/دایی"، به مرد میانسال محترم نیز گفته میشود.
---- • お祖父さん／御爺さん／お爺さん／御祖父さん) Ojīsan): "پدر بزرگ"، به ریش سفید نیز گفته میشود.
• お母さん) Okāsan) : "مادر"، حالت توصیفی آن 母) haha) است.
---- • 伯母さん／小母さん／叔母さん) Obasan): "عمه/خاله"، به زن میانسال محترم نیز گفته میشود.
---- • お祖母さん／御祖母さん／御婆さん／お婆さん) Obāsan): "مادر بزرگ"، به زن سالخورده محترم نیز گفته میشود.
• お兄さん) Onīsan) : "بردار بزرگتر"، حالت توصیفی آن 兄) ani) است. به مرد محترم جوان نیز گفته میشود.
• お姉さん) Onēsan) : "خواهر بزرگتر"، حالت توصیفی آن 姉) ane) است. به بانوی جوان نیز گفته میشود.
-o خود نیز یک پیشوند احترامی است (پیشوندها را ببینید)، در حالت خودمانی‌تر این پیشوند نیز حذف میشود.
عناوین نامؤدبانه
پسوندهایی با احترام کم نیز وجود دارند. شدت نامؤدبانه بودن آنها وابستگی زیادی به لحن صدا دارد. مانند 馬鹿/ばか) baka) یا حالت شدیدتر 野郎/やろう) yarou) و ترکیب آنها bakayarou که به تنهایی توهین آمیز به شمار می‌رود. این کلمات به تنهایی نیز بکار می‌روند، "!ano yarou" به معنی "این احمق!" یا "!baka" به معنی "کودن!".
پیشوندها
پیشوندهای زیباساز o و go که هر دو به صورت 御 نوشته می‌شوند، به اسمها و بعضی اوقات به افعال اضافه می‌شوند. به طور کلی go (پیشوند on'yomi) پیشوند کلمات چینی-ژاپنی (کلماتی که از چینی وارد شده‌اند) و o (پیشوند kun'yomi) پیشوند کلمات بومی ژاپنی است. با این حال استثناهای زیادی نیز وجود دارند که پیشوند o برای کلمات چینی-ژاپنی بکار می‌رود، مانند お茶) o-cha) به معنی "چای"، お大事に) o-daiji-ni) به معنی "خوب شدن"، ...
این پیشوندها اغلب به معنی "آبرومند" ترجمه می‌شوند، اما گاهی معنی "عزیز" نیز می‌دهند.
پیشوند -o همراه با اسامی زنانه
در ژاپن ما قبل جنگ، از پیشوند o، به عنوان پیشوند احترامی همراه با اسم زنان استفاده می‌شده است. در این ترکیب عموما پسوندهایی مانند 子) -ko: در لغت "بچه") از اسم حذف می‌شوند. برای مثال 花子) Hanako) تبدیل میشود به お花) O-hana) و همچنین 美) -mi: در لغت "زیبا") در 春美) Harumi) تبدیل میشود به お春) O-haru) و به همین ترتیب.
از نظر احترام این پیشوند از پسوند san کمتر است. برای مثال برای خدمتکاری به نام Kikuko بجای Kikuko-san از O-kiku استفاده میشود. در ژاپنی امروزه این استفاده از پیشوند o نامرسوم شده است و بجای آن از پسوند های chan و kun استفاده میشود.
mi ، み ، می
این پیشوند به ندرت، و برای واژگان مربوط به خدایان شینتو و کلمات سلطنتی به کار می‌رود. مانند 御輿) mi-koshi) به معنی "زیارتگاه قابل حمل" یا 御名) mi-na) به معنی "نام مقدس در مسیحیت"، البته در این حالت گاهی 御 با 神 (با تلفظ "می" به معنی "خدا") جایگزین میشود و سپس 御 (با تلفظ "اُ") به آن افزوده میشود؛ مانند o-mi-koshi. به همین دلیل گاهی تلفظ 御 در اول یک کلمه گنگ است و ممکن است بنا به موقعیت o یا mi تلفظ گردد.
گاهی نیز برای شاعرانه‌تر شدن کلمات از این پیشوند استفاده میشود.
on ، おん ، اُن
حرف 御 تلفظهای دیگری نیز دارد، از جمله on (در kun'yomi) و gyo (در on'yomi) اما مانند o و go کلمه‌ساز نیست (کلمه جدید تولید نمی‌کند و تنها همراه با کلمات موجود می‌آید)
کوتاه کردن اسمها و ترکیب عناوین
خلاصه کردن اسمها و بکار بردن هجای اول اسم بجای کل اسم، در ژاپنی بسیار مرسوم است. همانطور که اشاره شد، در بسیاری از مواقع همراه شدن یک اسم با یک عنوان یا پیشوند، منجر به کوتاه شدن آن میشود. برای مثال Mi-chan ممکن است حالت کوتاه Miki، Michiko، Miko، Misa، Minto، Mickey، Minnie و ... باشد.
همچنین ممکن است عناوین با یکدیگر ترکیب شوند، که این امر بیشتر جنبه خودمانی دارد. مانند chama، که ترکیب chan و sama است، در "obaa-chama" به معنی "مادربزرگ"، هم زمان محترمانه و صمیمی است. سایر ترکیبهای بین عناوین نیز ممکن است.
منبع : فروم نقد فارسی
آریگاتو سنسه