نقد انیمه Natsume Yuujinchou

خدایانی از جنس هیچ

تقریبا در تمامی باورها و ادیانی که در سراسر جهان حیات دارند مفهومی به نام خدا به چشم می خورد و اعتقاد به موجود یا موجوداتی برتر از انسان که خدا نامیده می شوند بین همه انسان ها مشترک است. در ادیان یکتا پرست خداوند یکتا و آفریننده هستی می باشد که این تفکر در ادیان ابراهیمی ( مسیحیت، یهودیت، اسلام ) به چشم می خورد. در ادیانی همچون زرتشت، خداوند 2 موجود که یکی برای خیر و دیگری برای شر در نظر گرفته می شود و در ادیان چند خدایی همچون بوداییان و هندوان خدایان بسیاری وجود دارند که هر کدام نماد یکی از جنبه های طبیعت یا ماوراءالطبیعه می باشند. پس خداوند و باور به خداوند یکی از اصلی ترین موضوعات مربوط به جوامع انسانی می باشد که امروزه با توجه به اهمیت این موضوع دست مایه ساخت آثار تلویزیونی یا سینمایی بسیاری شده است که در این مقاله سعی می کنیم به یکی از این باورها به خدا بپردازیم و آن ادیان چند خدایی در کشور ژاپن می باشد که در قالب تحلیل یکی از انیمه های معروف ژاپنی به نام Natsume Yuujinchou به آن می پردازیم.

( Yuki Midorikawa )

انیمه Natsume Yuujinchou یکی از آثار مشهور در کشور ژاپن و در سبک شوجو می باشد که در سال 2005 مانگای از این اثر به چاپ رسیده است. مانگاکار این مجموعه Yuki Midorikawa متولد 1976 می باشد که اسم ایشون در بین برترین مانگاکارهای ژاپنی قرار می گیرد. ناتسومه و کتاب دوستان معروف ترین اثر چاپ شده از Yuki Midorikawa می باشد که تا به امروز 210 چپتر ( فصل) از این اثر در مجله lala به چاپ رسیده است و فروش بالای 5 میلیون نسخه ای آن هم فقط برای 120 چپتر ابتدایی آن به ثبت رسیده است. این مجموعه در سال 2008 برنده جایزه Manga Taishō از کشور ژاپن شده است. داستان این مجموعه درباره پسر جوانی می باشد که قدرت دیدن یوکاها و کامی ها ( ارواح و خدایان ژاپنی) را از مادربزرگ خود به ارث برده است و حال با در دست داشتن کتاب دوستان که متعلق به مادربزرگ وی بوده و اسامی یوکاها یا کامی های که توسط مادربزرگ او اسیر شده اند در آن یاداشت شده است سعی در برگرداندن اسامی این موجودات به آنان دارد و در خلال این کار اتفاقات گوناگونی که برای او و اطرافیانش رخ می دهد حوادث داستان این مانگا را شکل می دهد.

در سال 2008 بر اساس همین مانگا مجموعه تلویزیونی در 4 فصل 13 قسمتی ساخته شد که وظیفه کارگردانی این اثر برعهده Takahiro Omori بوده است. Takahiro Omori کارگردانی مجموعه های موفق دیگری همچون Durarara را نیز برعهده داشته است. مجموعه تلویزیونی Natsume Yuujinchou در استودیو Brain's Base ساخته شده  و از شبکه TV Tokyo ژاپن پخش شده است و ساخت موسیقی این اثر برعهده شرکت Sony Music بوده است. از دوبلور های مطرح این سریال نیز می توان به Hiroshi Kamiya ( شخصیت Takashi Natsume  ) و Kazuhiko Inoue ( شخصیت Nyanko-sensei  ) اشاره کرد که جزو دوبلور های مطرح ژاپنی می باشند.

انیمه ناتسومه و کتاب دوستان یکی از آثاری می باشد که به خوبی بازتاب کننده فرهنگ و آیین مردم ژاپن است و باور و اعتقادات مردم ژاپن را به تصویر می کشد. آیین سنتی و رسمی مردم ژاپن شینتو می باشد که به معنی راه ارواح یا راه خدایان معنی می دهد که ارتباط تنگاتنگی نیز با آیین بودا دارد. به طور کلی شینتو بیش تر به مجموعه آداب و رسوم و سنن باستانی یک قوم و ملّت شبیه است تا یک دین عرفانی و آسمانی، بیشتر مردم ژاپن خود را شین تویی می دانند تا مذهبی بدین معنا که از نظر آنان شینتو بیش تر یک سنت آبا و اجدادی است تا یک آیین زنده مبتنی برفقه، شریعت و تکالیف دینی. قدمت آیین شینتو به قرن ششم پس از میلاد میرسد و مبتنی بر دو اصل جان گری و نیاپرستی است. شینتو از لحاظ دینی، تحت الشعاع آیین بودا و از لحاظ فلسفی تحت تاثیر کنفوسیوس قرار دارد و بیشتر مباحث مطرح شده در آیین شینتو را می توان در این دو مکتب فکری و دینی یافت و بیشتر بر پرستش پرستش نیاکان، خدایان، ارواحِ طبیعت و نیز ارواح مردگان مبتنی است. آیین شینتو بر اعتقادات و مراسم پیچیده و قوانین اخلاقی و کاهنان مخصوص نبوده است و صحبتی از بهشت و جهنم در این آیین نشده است. فقط مومنان را موظف می کرد که به زیارت اماکن متبرک و معابد بشتابند و با زهد و تقوا، به گذشتگان، نیاکان، امپراتور و خدایان احترام بگذارند.

آیین شینتو مبتنی بر پرستش خدایان متعدد و بسیاری است که هر کدام می توانند مظهری از عناصر طبیعت، نیروی های طبیعت، ارواح، روح جنگجویان گذشته یا عناصر ماوراءالطبیعه و یا حتی نمادهای مورد احترام مردم باشد که در زبان ژاپنی به آنان کامی می گویند. کامی در لغت به معنی «والا و مقدس» است و در اصطلاح به این معنیست که همه پدیدههای طبیعی دارای نوعی از روح مقدس هستند که در فرهنگ ژاپنی شامل همه پدیده های طبیعی از قبیل خورشید، ماه، رودخانه، کوه، درخت، حیوان، روح نیاکان (شامل ارواح خاندان امپراتوری، ارواح خانواده درگذشته، ارواح مشاهیر، ارواح رهبران قبایل، ارواح قهرمانان و ارواح کسانی که در راه شرافتمندانهای جان باخته اند) و همچنین شامل همه خدایان ژاپنی که تعداد آنها به صد ها می رسد می شود. موتوری نوری ناگا، یکی از محققین مطرح آیین شینتو نظر خود را درباره کامی ها اینگونه بیان می کند: نه تنها افراد بشر، بلکه پرندگان، چهارپایان، گیاهان و درختان، دریاها و کوهها و همه چیزهای دیگری که به خاطر نیروهای فوق العاده درونی خویش شایسته ترس و احترام هستند «کامی» خوانده می شوند. نیازی نیست که آنها به خاطر برتری داشتن در فضیلت، خوبی، یا قابلیت خدمت، سرآمد و برجسته باشند. حتی موجودات موذی و توهمی نیز، تنها اگر موضوع ترس باشند، کامی خوانده می شوند. میکادو های متوالی، نمونه های فراوان افراد انسانی الهی چه در زمان حاضر و چه در گذشته ها، روباه، پلنگ، هلو، جواهرات، همه کامی نامیده می شوند.

کامی ها را به دو دسته آماتسو- کامی و کونتیسو – کامی دسته بندی کرده اند که اولی ارواح آسمانی اند که ابدی اند و در آسمان باقی می مانند و دومی ارواح زمینی اند و خیرات را در میان مردم توزیع یا آن ها را تربیت می کنند. در شینتو تعداد کامی ها بالغ بر 80 تا 800 ذکر شده است که تعداد بسیار بالایی می باشد و دلیل آن هم وجود تعداد زیاد عناصر طبیعی و یا ارواح اشخاص می باشد. در آیین شینتو دو خدای اصلی نخستین عبارت اند از خدایان مشهور ایزاناگی (مذکری که می خواند) و ایزانامی (مونثی که می خواند). این دو خدا، در کنار یکدیگر، اجداد همه خدایان دیگر می باشند. در لیست زیر اسامی بعضی از معروفترین کامی های مردم ژاپن را می توانیم مرور کنیم:

-         Amaterasu-Ō-Mi-Kami : خدای خورشید و مظهر خاندان سلطنتی ژاپن

-         Ame-no-Uzume : خدای سپیده دم و خوشگزرانی

-         Fūjin : خدای باد و یکی از بزرگترین خدایان ژاپنی

-         Hachiman : خدای جنگ و الهه محافظ ژاپن

-         Inari Ōkami : خدای برنج و باروری

-         Izanagi : خدای خلقت و زندگی، ( مرد) به وجود آورنده کشور ژاپن

-         Izanami : خدای نابودی و مرگ ( زن ) به وجود آورنده کشور ژاپن

-         Ninigi-no-Mikoto : اولین امپراتور ژاپن

-         Ōkuninushi : خدای ملت، کشاورزی، کسب و کار و پزشکی

-         Omoikane : خدای هوش و خرد

-         Raijin : خدای رعد و برق

-         Ryūjin : خدای دریا

-         Suijin : خدای آب

-         Susanoo-no-Mikoto : خدای طوفان

-         Tenjin : خدای درس و تحصیلات

-         Toyotama-hime : خدای ماه

-         Benzaiten، Bishamonten، Daikokuten، Ebisu، Fukurokuju، Hotei، Jurōjin : هفت خدای بخت و اقبال

در شینتو 5 ویژگی اصلی برای کامی ها در نظر گرفته می شود که به نوعی تفسیر کننده علل وجود کامی ها و نحوه زندگی آنان می باشد که عبارت اند از:

1 - کامی ها دارای دو وجه هستند وجه خوب آنان وقتی است که پرستش می شوند و مورد احترام قرار گیرند و وجه بد آنان وقتی است که مورد توجه قرار نگیرند و باعث ویرانی و خرابی می شوند. کامی ها دارای دو روح می باشند یکی آرام (نیگی میتاما) و دیگری مدعی (آرا میتاما) علاوه‌ بر این در یاماکاگه شینتو،کامی ها ‌دو روح علاوه بر روح های قبلی نیز دارند که پنهان می باشن، ٬یکی شاد (ساچی‌میتاما) و دیگری رازآلود و مرموز (کوشی میتاما).

2 - کامی ها از نظر انسان ها پنهان شده اند و نمی توان آنان را دید مگر در مواقع خاص مثل جشن ها یا وقایع طبیعی یا در محل اقامت خود که معابد آنان می باشد.

3 - کامی ها سیارهستند، از مکان هایی که پرستش می شوند دیدن می کنند و می توانند هم زمان در چندین مکان حضور داشته باشند، اما هرگز در‌یک ‌مکان‌ برای همیشه ساکن‌ نمی شوند.

4 - گونه های مختلفی از کامی وجود دارند که ۳۰۰‌ نوع مختلف از آن ها در کوجیکی طبقه بندی و لیست شده اند، کامی ها کار واعمال متفاوتی نسبت به هم‌ دیگر دارند، مثل کامی باد(خدای باد)، کامی راه های ورودی و کامی جاده.

5 - همه ی کامی ها قیم های مختلفی دارند، این افراد و همچنین مردم اطراف کامی ها وظیفه ی شاد نگه داشتن کامی ها را بر عهده دارند، کامی‌ها همچنین می توانند اعمال مخصوصی را روی اشیا، مکان ها یا روی مکان هایی که سکونت دارن انجام دهند.

در شینتو و در کنار واژه کامی ها واژه دیگری هم قرار می گیرد که در زبان ژاپنی به آن یوکای می گویند. به طور کلی منظور از یوکای موجودات عجیب و ماوراءالطبیعه می باشد که بیشتر از آنان به عنوان هیولا ها، ارواح و شیاطین نام برده می شود که شامل ارواح خبیث، اجنه، کامی ها، انسان های که تبدیل به حیوان شده اند، روح اشیا، افسانه ها و یا هر موجودی با قدرت فرا بشری می شود. یوکا ها به نوعی تکیه بر باورها و خرافات مردم ژاپن دارند و ریشه تمام این یوکاها مبتنی بر وقایعی بوده است که برای مردم گذشته توجیح نداشته اند و به یوکای ها نسبت داده می شدند. بیشتر یوکای های موجود در آیین شینتو نشئت گرفته از مفهوم جان گرایی اشیا می باشد که در این مفهوم هر شی ای دارای روح منحصر به فرد خود است که این اشیا از موجودات زنده مثل حیوانات و گیاهان گرفته تا اشیای بی جانی مثل سنگها ، کوه ها، شمشیرها، ظروف سفالی و غیره می باشد. و یوکاها همان ارواح موجود در این اشیا هستند که دنیای ما وجود دارند ولی قابل رویت نیستند و گاهی می توانند باعث آزار و اذیت ما یا حتی باحث کمک کردن به ما بشوند.

البته منشا بیشتر این تفکرات مربوط به هنرمندان و نویسندگان قرنهای گذشته ژاپن می باشد که با نوشتن داستان هایی درباره یوکاها و خیال پردازی درباره این موجودات که غیر واقعی هستند و تعریف این داستان ها برای مردم سعی در سرگرم کردن آنان داشته اند که این داستان ها رفته رفته و در میان مردم عادی و کم سواد تبدیل به داستان هایی واقعی شدند. در عصر حاضر نیز با گسترش ارتباطات و همچین وجود رسانه های جمعی مثل رادیو، تلویزیون، مطبوعات و غیره مفهوم یوکاها و کامی ها دستخوش تغییرات زیادی شده است و تبدیل به یکی از عناصر مهم درعرصه سرگرمی مردم، نوشتن داستان ها و رمان های خیالی، ساخت مجموعه های تلویزیونی، آموزش های اجتماعی و حتی جذب گردشگر در مناطق گردشگری و احیای مکان های تاریخی و مذهبی شده است. پس یوکاها امروزه دیگر فقط در باورها و سنت های مردم ژاپن یافت نمی شوند بلکه آنان در تمامی عرصه های زندگی مردم ژاپن و حتی صادر شدن آنها به دیگر فرهنگ ها و کشورهای جهان نقش مهمی را ایفا کرده اند.

انیمه ناتسومه و کتاب دوستان در واقع با تکیه کردن بر همین مفهوم یوکاها و نمایش آن ها در جریان یک داستان زیبا و جذاب توانسته است که مخاطبان زیادی را با خود همراه کرده و آن ها را سرگرم کند. انیمه ناتسومه و کتاب دوستان نمونه ای از مجموعه های انیمیشنی می باشد که در طول تاریخ ساخت انیمیشن در ژاپن به مسئله کامی ها و یوکاها که در فرهنگ و آیین شینتو به آنان ذکر شده است می باشد. شاید امروزه باور به کامی ها و یوکاها با توجه به مدرن شدن ژاپن و تحلیل رفتن باورهای دینی مردمان ژاپن به خصوص در قشر جوان و نوجوان و حتی ورود مسیحیت در دوره میجی به ژاپن کمتر شده است و یوکاها و کامی ها در زندگی امروزه ژاپنی ها بیشتر حاشیه کشیده شده اند. اما ساخت مجموعه های مثل انیمه ناتسومه و امثال آن که در خود باورهای موجود آیین شینتو و وجود کامی ها و یوکاها را حمل می کنند امروزه نقش بسیار به سزایی در زنده نگه داشتن این آیین و حتی جذب بیشتر مخاطبان و تشویق آنان به بازگشت به ریشه های خود و حتی در سطح جهانی آشنا سازی فرهنگ های مختلف با فرهنگ ژاپنی و تبلیغ آیین و رسوم مردمان ژاپن و در سطح اقتصادی جذب توریست و گردشگر به مناطقی که به یوکاها و کامی ها نسبت داده می شود داشته اند. ژاپنی ها از صنعت انیمیشن سازی خود بهترین استفاده را در این زمینه برده اند و برای همین انیمه ناتسومه و کتاب دوستان یکی از بارزترین آثاری است که می توان به تحلیل آن پرداخت. اما به راستی تمام وقایع نمایش داده شده در این انیمه فقط در حد سرگرمی می باشند؟ خیر، دنیای نمایش داده در انیمه از دو بعد تشکیل شده است. یک بعد آن مربوط به انسان ها می باشد که درون آن به زندگی و فعالیت می پردازند و بعد دیگر مربوط به یوکاها که به اختصار عالم ماورا معرفی می شود تعلق دارد. این تقسیم بندی در دنیای واقعی نیز وجود دارد و دنیای ما نیز به دو بعد مادی و غیر مادی تقسیم می شود. امروزه وجود ارواح و موجودات ماوراالطبیعه و این که این موجودات نیز همراه با ما در این دنیا به زندگی می پردازند تقریبا قابل اثبات می باشد ولی نکته ای که در دنیای واقعی و دنیای انیمه تا حدودی به آن اشاره می شوند عدم ارتباط مستقیم این دنیاها می باشد به طوری که نه دنیای ما و نه دنیای ماورا نمی توانند دخل و تصرفی در دنیای دیگری داشته باشند به تعبیر قرآن پرده ای بین این دو دنیا قرار گرفته است که ما نمی توانیم آن دنیا را ببینیم و موجودات آن دنیا نیز نمی توانند بر ما تاثیر بگذارند.

مگر کسانی که به خواست خود بخواهند مرز این دو دنیا را کنار بزنند، دخل و تصرف در دنیای ماورا انجام دهند. که این کار نیز فقط از طریق روش های خاص امکانپذیر می باشد که به طور ذاتی در وجود کسی نمی باشد. اما شخصیت اصلی داستان ناتسو به طور ذاتی قابلیت دیدن یوکاها و دنیای ماورا را دارد که این خصوصیت نیز از طریق مادربزرگ وی که یک فرد با قدرت روحی بالا بوده است به ناتسومه ارث رسیده است. مادربزرگ ناتسومه با تکیه بر همین قدرت و مقابله با یوکاها ( به نوعی جنگیری ) توانسته است که اسامی این یوکاها را از آنان بگیرد و آن ها را در تصرف خود درآورده و حال با مرگ وی کتابی از او به جا مانده است که اسامی تمامی این یوکاها در آن نوشته شده به ناتسومه به ارث رسیده است و حال ناتسومه وظیفه خود می داند که این اسامی را به صاحبان واقعیشان پس دهد و همچنین به یوکاها هایی که احتیاج به کمک دارند کمک کند. در فرهنگ ژاپنی چنین افرادی که با قدرت روحی بالا می توانستد در دنیای ماورا دخل و تصرف کنند زیاد هستند و گاها از آنان به عنوان راهب، شمن یا جنگیر یاد می شود که به نوعی وظیفه محافظت از این مرز بین دنیای انسان ها و دنیای یوکاها را بر عهده داشته اند. این افراد با یادگیری فنون جنگیری و داشتن قدرت دیدن یوکاها یا همان چشم برزخی می توانستند به مقابله با این ارواح گاها خبیث بروند که در انیمه هم به این افراد اشاره شده است تا یوکاها نتوانند به انسانها آسیب برسانند. نکته مهمی که انیمه بر آن تاکید دارد متفاوت بودن ناتسومه نسبت به انسان های دیگر است که همین تفاوت که در دیدن یوکاها می باشد باعث تنها بودن او و نپذیرفته شدنش توسط کسانی است که وظیفه نگهداری او را بعد از فوت والدینش بر عهده داشته اند. هرچند که این تفاوت در ابتدا نقطه ضعف ناتسومه به نمایش گذاشته می شود اما در ادامه داستان و با آشنایی ناتسومه با دنیای یوکاها و همچنین آشنایی با خاندان های قدرتمند جنگیری و حتی یوکاهایی که نیات خیر دارند! این نقطه ضعف به نقطه قوت او تبدیل می شود. در بالا به یوکاهایی با نیت خیر اشاره کردم، با توجه به فرهنگ ژاپن و وجود یوکاها که به تعبیر ما اجنه محسوب می شوند، یوکاها قالبا موجوداتی با اهداف پلید و شیطانی به تصویر کشیده می شوند یا هیولا هایی که قصد آسیب زدن به ما را دارند، با توجه به این تعاریف هدف انیمه از به تصویر کشیدن یوکاها با اهداف خیرخواهانه یا ذات خوب کاملا متناقض با تعارف اصلی می باشد که این تصویرپردازی دو هدف را در پی دارد : اول تغییر نگرش مخاطبان نسبت به یوکاها یا موجودات ماورالطبیعه که ذات منفی بودن آن ها در ذهن ما به مثبت تغییر دهد که خود این تغییر نگرش اهداف خاصی را دنبال می کند که مهمترین آن عادی سازی وجود یوکاها و اجنه در بین ما و کمک گرفتن از آنان است و هدف دوم جذب مخاطبان توسط یوکاها در انیمه که بیشتر جنبه های اقتصادی برای فروش بیشتر و یا تبلیغات دارد یا مباحث شخصیت پردازی و داستان پردازی که با دو قطبی کردن یوکاها و کمک آنان به شخصیت اصلی سعی در همراه کردن مخاطبان با داستان را دارد.

نکته جالب توجه دیگر در انیمه کمک کردن یوکاها به انسان ها یا خدمتکار بودن یوکاها برای جنگیران است. نمونه جالب این یوکاها شخصیتی به نام نیانکو سنسی می باشد که در قالب گربه ای چاق و خپل در کنار ناتسومه هم وظیفه حفاظت از او را برعهده دارد و هم وظیفه همراهی او در کمک کردن به بقیه یوکاها. نیانکو سنسی در اصل کامی قدرتمندی به نام مادارا می باشد که در فرهنگ ژاپنی به عنوان خدای سگ یا گرگ معروف است. که توسط ناتسو آزاد می شود و در ابتدا سعی در خوردن او و به دست آوردن کتاب دوستان دارد اما در طی مدت زمان تبدیل به محافظ ناتسو می شود. مادارا جزو کامی های معروف فرهنگ ژاپن است و بیشتر به عنوان روح خبیث که دارای قدرت جادوی سیاه است یاد می شود. نمایش این کامی برخلاف ذات واقعیش در انیمه جزو موارد قابل تامل است که چرا در اکثر انیمه هایی که مربوط به دنیای ماورالطبیعه و دنیای کامی ها و یوکاها می باشد هر چیزی بر خلاف ذاتش نمایش داده می شود. همچنین تحت سلطه درآمدن یوکاها توسط جنگیرها برای به خدمت به آنان نیز از این دست موارد است. در حالی که در دنیای واقعی تحت سلطه قرار دادن اجنه کاملا توسط ادیان الهی منع شده است و حتی در آیین مسیحیت گروه های خاص مبارزه و نابودی با آنان وجود دارد که جنیان را به طور کاملا منفی و از ناحیه شر معرفی می کنند. در حالی که اسلام این موجودات را به دو نوع خوب و بد تقسیم می کند و برای آنان تفاوت قائل می شود اما در هر صورت تسلط بر این موجودات و استفاده از آنان را ممنوع کرده است در حالی که این نوع دیدگاه حتی در آیین شینتو و مردمان ژاپن هم وجود دارد که راهبان متخصص جنگیری وجود دارند که به مبارزه و نابودی یوکاها می پردازند. پس می توان گفت که بحث تسلط بر یوکاها یا اجنه که در انیمه بر آن تاکید شده است و یا در درجه بالاتر بحث ارتباط با یوکاها چه فیزیکی و چه غیر فیزیکی تقریبا منع شده است. درحالی که انیمه باز هم خلاف این موضوع را به نمایش می گذارد و نشان می دهد که ارتباط داشتن با یوکاها نه تنها بد بلکه در پاره ای از موارد بسیار مفید و حتی باعث کمک به ما یا حل مشکلات ما می شود.

می توان در پایان گفت که آیین شینتو تقریبا بخش بسیار زیادی از باورها و سنت های مردمان سرزمین آفتاب را تشکیل می دهد و این نفوذ گسترده باعث علاقه مندی سازندگان مجموعه های نمایشی به این آیین و به خصوص بخش خدایان و ارواح شده است. که همین علاقه مندی باعث خلق آثار بسیاری از جمله انیمه ناتسو و کتاب دوستان شده است که به طور خاص به مفهوم کامی ها و یوکاها پرداخته اند و در پس زمینه داستان های تخیلی خود سعی در ارائه مفهوم کامی ها و یوکاها و عادی سازی وجود این موجودات خیالی در ذهن مخاطبان خود دارند. پرداختن به مسائل ماورالطبیعه شاید در نگاه اول فقط جنبه سرگرمی داشته باشند اما در صورت نگاه عمیق تر به این مبحث می توان درک کرد که این نوع ماجراجویی ها در این عالم می تواند پیامد های زیادی را برای ما در بر داشته باشد. پس بیایید کمی با عمق بیشتر به درون مایه آثاری که می بینیم بیاندیشیم.