نقد انیمه Death Note

دفترچه مرگ نام یکی از آثار مشهور ژاپنی است. اثری که نه تنها از آن انیمه، بلکه مانگا، فیلم و سریال نیز تولید شده است. اثری که شاید در نگاه اول در جهانی فانتزی رقم بخورد اما باید بدانیم که جهان فانتزی دفترچه مرگ با زیرکی تعنه به جهان واقعی ما می‌زند. به خصوص جهانی که به تصور خالق انیمه دفترچه مرگ، مذهب نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای عدالت‌‌خواهانه‌اش باشد. زیرا شینیگامی‌ها که نمایندگان الهی هستند خود عادل نیستند.

دفترچه مرگ اثری است که ارزش‌های الهی را در مقابل ارزش‌های فردی قرار می‌دهد تا نشان دهد ارزش‌های الهی که ما آن را تحت عنوان دین می‌شناسیم نمی‌تواند بر ارزش‌های فردی پیروز شود. تقابلی که آن را در مفهومی به نام عدالت می‌بینیم. دفترچه مرگ با دستمایه قرار دادن مفهوم عدالت و کارکرد آن تلاش می‌کند تا ساختاری مادی‌گرایانه به این مفهوم بدهد.

عدالت و ظلم دو روی یک سکه

انیمه دفترچه مرگ بر اساس داستانی از تسوگومی اوبا ساخته شده است. داستان پسر جوانی که می‌خواهد دادستان شود آن هم در شرایط جامعه‌ای که ظلم و فساد در آن زیاد بوده و عدالت کارکرد خود را از دست داده است. پس این پسر با اسم یاگامی تلاش می‌کند تا مفهوم عدالت را خود دوباره بازتعریف کرده و آن را عملی سازد.

جامعه‌ای که یاگامی در آن زندگی می‌کند با شاخصه‌های جامعه‌ای مسیحی به نمایش گذاشته می‌شود. جامعه‌ای که قطعا مفاهیمی همچون عدالت نیز در آن برگرفته از ارزش‌های دینی است. پس می‌توان مسیحیت را در انیمه دفترچه مرگ نماینده‌ای از ادیان الهی در نظر گرفت که قرار است یکی از ارزش‌های دینی آن به نقد کشیده شود.

اما قبل از ورود به اینکه چرا در این اثر عدالت با ارزش‌های دینی به نقد کشیده می‌شود باید دانست که عدالت به چه معناست. عدالت مفهومی است که درک آن تنها زمانی میسر می‌شود که بدانیم ظلم چیست. ظلم اگر به معنی رعایت نکردن حقوق افراد باشد، پس عدالت یعنی رعایت حقوق دیگران در برابر ظلم. اما عدالت در مفاهیم و دیدگاه‌های مختلف تعابیر مختلفی نیز دارد.

جریان تفکرات نیچه در انیمه دفترچه مرگ

واژه عدالت را می‌توان از دو نگاه مورد بررسی قرار داد. ابتدا عدالت را می‌توان در نگاه ادیان الهی دید. عدالت در ادیان ابراهیمی یک ارزش اخلاقی و صفتی در وصف خداوند است. به خصوص در اسلام که عدالت را از اصول دین می‌داند و صفت عادل را در وصف خداوند به کار می‌برد. پس می‌توان گفت عدالت از نگاه ادیان الهی امری توحیدی به حساب می‌آید.

در نگاه دوم عدالت را باید از نگاه فیلسوفات دید. افرادی همچون ارسطو، این مفهوم را به مثابه یک ارزش اخلاقی و اجتماعی تعریف می‌کنند. ارزشی که بر خلاف ادیان الهی می‌تواند با تغییر جامعه و ارزش‌های جامعه آن نیز تغییر کند. از دل این نگاه است که عدالت تبدیل به امری می‌شود که کاملا غیرتوحیدیست، به خصوص در میان نظرات افرادی همچون نیچه و ماکیاولی.

انیمه دفترچه مرگ جهان خود را بر پایه تقابل مفهوم عدالت از منظر ادیان الهی و عدالت از منظر فردگرایان قرار می‌دهد. به خصوص فیلسوف قرن 19 فریدریش نیچه که یاگامی لایت شخصیت اصلی داستان به دنبال تفکرات اوست. در انیمه شاهد هستیم که یاگامی به دنبال اجرای عدالت است، آن هم اجرای عدالتی که بر اساس ارزش‌های اخلاقی بنا نشده است؛ بلعکس او به دنبال اجرای عدالت با قدرت و زورآزمایی است.

دفترچه مرگ و عدالتی که یک معامله تجاری است

دقیقا همچون مفهومی که نیچه از عدالت بیان می‌کند. نیچه عدالت را نه در مقابل ظلم بلکه مفهومی در راستای یک معامله و بازپرداخت تصویر می‌کند. معامله‌ای که در آن حق و عدالت با فردی است که قدرت بیشتری داشته باشد. عدالت در این نگاه یک تجارت است. دقیقا همچون عملکرد یاگامی که با قدرت دفترچه مرگ که آن را از یک شینیگامی به دست آورده است، خود به دنبال اجرای عدالت با قدرتی است که در دستانش دارد.

یاگامی در جهان داستانی انیمه دفترچه مرگ فرد عادلی که دارای ارزش‌های اخلاقی یا دینی باشد نیست، او با داشتن قدرت کنترل مرگ انسان‌ها، در تلاش است تا اعمال خود را به عنوان یک امر عدالت‌خواهانه نشان دهد. اعمالی که در انتها مشخص می‌شود که همچون حرف نیچه در راستای یک معامله بین یاگامی و شینیگامی به وجود آمده که آن هم در راستای نفع شخصی یاگامی است تا مقابله با ظلم. 

برو دنبال زور

اینجاست که موضوع انیمه دفترچه مرگ برای کودکان و نوجوانان تبدیل به یک زنگ خطر می‌شود. زیرا اثر مفهوم عدالت را در نگاه کودکان و نوجوانانی که در جوامعی با ارزش‌های اخلاقی و دینی بزرگ شده‌اند، دچار خدشه می‌کند. نوجوانی که تا به حال با این گزاره پرورش یافته است که برای رسیدن به عدالت باید عادل بود و در مقابل ظلم ایستاد، حال به این باور می‌رسد که عدالت تنها یک قرارداد اجتماعی است و که اگر قدرت داشته باشید نه تنها نیازی نیست عادل باشید بلکه می‌توانید عدالت را آنگونه که می‌خواهید تفسیر کنید.

نتیجه این نگاه نیز آن است که مفهوم ظلم دستخوش تغییر می‌شود. زیرا ظلم یعنی تجاوز به حقوق دیگران، در حالی که با نگاه کردن به انیمه دفترچه مرگ می‌توان گفت، کسی که قدرت دارد صرفا از قدرت خود استفاده کرده و نمی‌توانیم از آن به عنوان ظالم یاد کنیم. بلکه اگر می‌خواهید مورد ظلم واقع نشوید شما نیز باید قدرت داشته باشید. پس این که شما مورد ظلم واقع شدید تقصیر ظالم نیست بلکه تقصیر شماست که قدرت ندارید. 

به قول شهید مطهری: «عدالت را به عنوان یک آرزو، بشر دنبالش هم نباید برود، باید دنبال قوه و نیرو رفت، عدالت حرف مفت است، آرزویش را هم نداشته باشید، اساسا دنبالش هم نروید، فقط بروید دنبال زور، و یک مثلی می‌گویند که با همین تعبیر خودمان سازگار است، خلاصه‌اش این است که: «دو گره شاخ بر یک متر دم ترجیح دارد» (زور همان شاخ است و عدالت دم) شاخ به دست آور، عدالت یعنی چه؟! برو دنبال زور».

منبع سایت کدومو