نقد انیمه Grave of the Fireflies

مدفن کرم های شب تاب

                  

ایسائو تاکاهاتا نامی آشنا در صنعت انیمه ژاپن و همچنین در کشور ما ایران است. هایدی و آن شرلی نام دو مجموعه انیمیشنی هستند که در سال های دور از تلویزیون ایران پخش شدند و نسل های زیادی از کودکان با آن ها خاطره دارند. تاکاهاتا به همین خاطر در ایران از معروفیت بیشتری برخوردار است زیرا کارگردان این دو مجموعه محبوب است. ایسائو تاکاهاتا یکی از سه موسس استودیو جیبلی است که تمامی دوست داران انیمیشن های ژاپنی این استودیو را به خوبی می شناسند. استودیویی که با نام میازاکی و تاکاهاتا در هم تنیده شده و آثار بزرگی را به جهان معرفی کرده است. تاکاهاتا و میازاکی بعد از جدا شدن از استودیو توهی استودویی جدید را تاسیس کردند که بعد ها جیبلی نام گرفت و انیمه مدفن کرم های شب تاب اولین اثری بود که تاکاهاتا برای این استودیو ساخت. اثری جهانی که علارغم انیمیشن بودنش به هیچ عنوان برای کودکان ساخته نشده است. اثری غمناک و دردناک درباره یکی از بزرگترین فجایع جهان یعنی جنگ جهانی دوم.

انیمه مدفن کرم های شب تاب اثری ضد جنگ درباره وقایع اتفاق افتاده بعد از جنگ جهانی دوم برای مردم ژاپن است. زمانی که درباره جنگ در سینما صحبت می کنیم باید با دو مفهوم ژانر جنگ و ضد جنگ آشناییت داشته باشیم. جهان معاصر دو جنگ جهانی اول و دوم را تجربه کرده است. سینما نیز با توجه به اهمیت این دو واقعه و جنگ های دیگری که در اقصا نقاط جهان رخ می دهد همیشه درباره جنگ اثار زیادی را تولید کرده است. سینمای ژانر جنگ بعد از جنگ جهانی اول و تا سالهای بعد از جنگ جهانی دوم به وجود امده است. جایی که سینما با تاثیر از این دو جنگ دست به تولید آثاری در خصوص رشادت های سربازان در نبردها، تشویق مردم برای پیوستن به جنگ، تبلیغات سیاسی از طریق فیلم و غیره زد. آثاری که عمدتا جنگ را بزرگ و هیجان انگیز به نمایش در می آورند و عمدتا آمریکایی ها و هالیوود در ساخت این آثار دست داشتند. بعد از پایان این دو واقعه و شروع جنگ ویتنام و شکست آمریکا در این نبرد سینما راهی متفاوت را این بار در برخورد با جنگ در پیش گرفت. این بار به جای ستایش جنگ به نکوهش آن پرداخت و شروع به نمایش آثار مخرب جنگ بر روی مردم و سربازان، رنج و درد حاصل از جنگ و ویرانی هایی که جنگ برجای خواهد گذاشت کرد. در این دوران در تضاد با ژانر جنگ ژانری به وجود آمد که آن را ژانر ضد جنگ نامیدند. انیمه مدفن کرم های شب تاب دقیقا در همین ژانر ساخته شده است و قرار است آن روی زشت جنگ را به نمایش بگذارد.

عمده اثار انیمیشنی شاخص جهان در ژانر ضد جنگ توسط ژاپنی ها ساخته شده است و صنعت انیمیشن غرب با توجه به ذات سرگرمی خود تقریبا وارد تولید آثاری در ژانر ضد جنگ نشده است. اثاری همچون bare foot gen 1983 ، grave of the fireflies 1988 ، the wind rises 2013 و in this corner of the world 2016 آثاری هستند که در ژانر ضد جنگ ساخته شده اند. از بین این آثار انیمه های مدفن کرم های شب تاب و ژنرال پابرهنه می توانند اثار خاصی باشند زیرا که جنگ را برخلاف آثار ضد جنگ دیگر نه از دید بزرگسالان بلکه از دید کودکان روایت می کنند. روایتی که نشان می دهد تا به چه اندازه جنگ می تواند بزرگ غمناک و درد آور باشد. انیمه مدفن کرم های شب تاب داستانی اقتباسی از رمان مشهور ژاپنی با همین نام است. این رمان توسط اکییوکی نوساکا در سال 1967 نوشته شده است. نوساکا که خود جنگ جهانی دوم را در بچگی تجربه کرده است و پدر و خواهر خود را نیز در این جنگ از دست داده است درباره هدف خود از نوشتن این داستان این گونه می گوید:

"من این کتاب را ننوشتم تا درباره جنگ روایتی کنم یا راوی تاریخ باشم. من این کتاب را نوشتم چون می توانستم برادر بهتری برای خواهر کوچکم باشم اما نبودم."

داستان رمان به نوعی روایت زندگی خود نویسنده است. داستانی درباره خواهر و برادری که در جنگ مادر و پدر خود را از دست می دهند و مجبور می شوند برای زنده ماندن در دنیای بعد از جنگ تلاش کنند. تلاشی که در انتها به نتیجه نمی رسد و هر دو جان خود را از دست می دهند. اثری با پایانی تراژدیک که می تواند هر کسی را منقلب کند. تاکاهاتا خود کسی بوده است که جنگ را از نزدیک و در زمان کودکی خود تجربه کرده است و زمانی که تصمیم به ساخت این اثر می گیرد خود می گوید که می خواستم ادای دینی کنم به کسانی که در این جنگ کشته شده اند و به نسل های جوان تر یاد آوری کنم که ژاپن چه تجربه دردناکی را پشت سر گذاشته است. جنگی که نه تنها باعث شکست ملت ژاپن شده است بلکه باعث شکست غرور و هویت ژاپن نیز شده است. هویتی که شاید امروزه جوانان ژاپنی آن را به فراموشی سپرده اند. انیمه مدفن کرم های شب تاب یکی از بهترین اثار ضد جنگ دنیا است، به طوری که ارنست ریستر کارگردان نام آشنای جهان این انیمه را با فیلم فهرست شیندلر مقایسه می کند و می گوید: "این عمیق ترین انیمیشنی است که تا به حال دیده ام". انیمه در سکانس اغازین خود انسان های رنجوری را نشان میدهد که همگی در ایستگاه قطاری و بدون امیدی در انتظار مرگ خود هستند. در سکانس بعدی ما بر روی یکی از این افراد تمرکز می کنیم که پسری نوجوان است که یک قوطی خالی را در دستانش نگه داشته و از این جا انیمه شروع می کند به روایت داستان یکی از این خیل عظیم انسان هایی که بعد از جنگ همه چیز خود را از دست داده اند و نا امید در انتظار مرگ هستند. انیمه کل روایت داستانی خود را در یک فلش بک نمایش می دهد. فلش بکی که نشان می دهد که چگونه این پسر نوجوان تمام تلاش خود را برای زنده نگه داشتن خود و خواهرش انجام می دهد.

ما در انیمه شخصیت خوب یا بد نداریم، حتی قهرمان یا ضد قهرمان هم نداریم. در انیمه حتی شاهد این نیستیم که مصببان این جنگ و درد و رنجی که به مردم ژاپن تحمیل شده است را نیز مورد نکوهش قرار دهیم. آمریکایی هایی که مصبب اصلی اتفاقی هستند که کل داستان بر روی روایت آن متمرکز شده است، ما فقط قرار است از جنگ بی زار شویم و ماهیت تلخ و زشت آن را ببینیم. ماهیتی که همراه با مرگ برای کسانی است که جنگ همه چیز آن ها را گرفته است. شاید بتوان گفت تمام مفاهیم انیمه در چند سکانس خاص نهفته شده است، سکانس اول که به نمایش مرگ مادر بچه ها و انسان هایی می پردازد که در بمباران هوایی کشته شده اند، اجسادی که بر اثر اتش سوزی سوخته اند، خانه هایی که ویران شده اند و انسان هایی که در یک لحظه هر چه که داشته اند را از دست داده اند. نمایش این صحنه های فجیح تنها یک هدف دارد آن هم نشان دادن عمق آسیب هایی است که جنگ بر پیکره جامعه و مردمان آن می زند. نمایش زشتی های جنگ بر خلاف آن غرور و هیجان کاذبی که عمده فیلم های ساخته شده در ژانر جنگ به ما نمایش می دهند.

سکانس دوم مربوط به زندگی بچه ها در خانه عمه خودشان است. عمه ای که در ابتدا با اغوش باز آن ها پذیرایی می کند ولی شرایط سخت جنگ و زنده نگه داشتن خود و خانواده اش در این شرایط باعث می شود دو کودک را از خانه خود بیرون کند. شاید فکر کنید که عمه بچه ها شخصیت بدی است ولی در بالا نیز گفتم ما در داستان شخصیت خوب و بد نداریم بلکه انسان هایی را داریم که مجبور هستند در این شرایط زنده بمانند و برای زنده ماندن باید بی رحم باشند، بی رحمی حتی نسبت به دو کودک بی گناه.

سکانس سوم جایی است که خواهر کوچکتر در حال کندن قبر برای کرم های شب تاب است. سکانسی تکان دهنده که در آن ستسوکو از برادرش می پرسد که چرا کرم های شب تاب عمر کوتاهی دارند؟ سوالی که دقیقا بازتابی از روایت زندگی خود کاراکتر های داستان دارد. عمر کوتاه کرم های شب تاب و ستسوکو در این سکانس به یکدیگر تشبیه شده است و نشان می دهد که ستسوکو و برادرش نیز مثل کرم های شب تاب عمری کوتاه دارند و بعد از پایان درخشش خود در زندگی از بین می روند.

سکانس چهارم به صحنه ای می پردازد که بعد از جنگ و درست در زمانی که خواهر و برادر ما در فقر در کنار رودخانه و درون یک پناهگاه قدیمی زندگی می کنند، خانواده ای مرفه به خانه خود که از جنگ سالم مانده است بر می گردند و دوباره زندگی قبلی خود را اغاز می کنند. سکانسی دردناک که نشان می دهد جنگ حتی بر روی انسان ها نیز تاثیر متفاوتی می گذارد. انسان هایی فقیر که جنگ خانه و همه دارایی آن ها را گرفته است و مجبورند برای زنده ماندن در سخت ترین شرایط بجنگند. از طرف دیگر انسان های ثروتمند که در زمان جنگ به مکان امن رفته اند و حال بعد از پایان به خانه های سالم خود بازگشته اند و دوباره همچون گذشته و به راحتی به زندگی خود ادامه می دهند. تضادی عجیب بین فقیر و غنی حتی درباره تاثیر جنگ.

و در نهایت سکانس پنجم و پایانی انیمه، جایی که بعد از مرگ هر دو کودک می بینیم که آن ها ( روحشان ) بر روی نیمکتی نشسته اند و برادر به خواهر کوچک خود می گوید حالا وقت خواب است. دوربین از روی شخصیت ها دور می شود و ما در پس زمینه شهری مدرن با ساختمان های سر به فلک کشیده را می بینیم. شهری که نمادی از ژاپن مدرن است و کودکانی که نظاره گر ژاپن مدرن هستند. تاکاهاتا در سکانس پایانی خود می خواهد بگوید که ژاپن جدید بر روی ویرانه های جنگ جهانی دوم و بر روی اجساد هزاران هزار کودک، مرد و زن ژاپنی ساخته شده است. ژاپن جدید خود را مدیون انسان هایی می داند که مرگ آن ها را در اغوش گرفته است تا ژاپن جدید ساخته شود و این که روح این انسان ها همچون خواهر و برادر داستان ما همیشه نظاره گر ژاپن جدید هستند.

نام انیمه: Grave of the Fireflies

کارگردان انیمه: Isao Takahata

نویسنده: Isao Takahata

بر اساس طرحی نوشته Akiyuki Nosaka

استودیو سازنده: Studio Ghibli

 تعداد قسمت: 1 ( 89 دقیقه )

سال انتشار: 16 April 1988

موسیقی:  Michio Mamiya

دوبلورها: Tsutomu Tatsumi ( در نقش Seita ) ، Ayano Shiraishi ( در نقش Setsuko)

امتیاز: myanimelist (8.6/10) ، imdb (8.5/10)، rottentomatoes (% 97)